John Knox – życiorys
Protestancki reformator John Knox był na równi darzony pochwałami, jak i krytykowany za wzrost akcentów narodowych w kulturze Szkocji, wywołany przez kalwinizm, który wywarł i nadal wywiera wpływ na historię tego kraju i charakter jego mieszkańców.
Niewiele wiadomo o pierwszych latach życia Knoxa; urodził się między rokiem 1505 a 1514 w East Lothian i kształcił się na duchownego na uniwersytecie w St Andrews pod kierunkiem Johna Majora, autora Historii Wielkiej Brytanii, która zachwalała zjednoczenie Szkocji i Anglii. Po otrzymaniu święceń w 1540 r. Knox objął posadę prywatnego wychowawcy, współpracując jednocześnie z pierwszym wielkim przywódcą protestanckim, Georgem Wishartem.
Po spaleniu Wisharta pod zarzutem herezji w 1546 r., Knox związał się z grupą, która pomściła swego nauczyciela, mordując prymasa Szkocji, kardynała Davida Beatona, następnie zaś przejęła jego zamek w St Andrews. W rok później Knox został schwytany przez Francuzów i skazany na galery.
W 1548 r. Knoxa uwolniono dzięki interwencji Anglików, którzy zaproponowali mu wzięcie udziału w ewangelizacji i szerzeniu ich własnych idei reformacyjnych. Po pełnym sukcesów okresie pracy w charakterze duchownego w Berwick-upon-Tweed i Newcastle-upon-Tyne Knox odrzucił propozycję zostania biskupem Rochester. Nie tyle ze względu na to, iż z założenia był wrogi biskupiej instytucji, lecz przede wszystkim dlatego, że nie chciał wikłać się w zamieszki, które-jak przewidywał – mogły nastąpić po wstąpieniu na angielski tron katoliczki, Marii Tudor. Gdy nastąpiło to w roku 1553, Knox uciekł na kontynent, gdzie został pastorem anglojęzycznej gminy w Genewie, która wówczas podlegała teokratycznym rządom Francuza, Jana Kalwina. Knox szybko przekonał się do radykalnej wersji protestantyzmu, przyznając, że Genewa jest „najbardziej autentyczną szkołą głoszącą nauki Chrystusa od czasów apostołów”.
Na wygnaniu Knox zajmował się głównie zagadnieniami ówczesnej polityki, uważając, że przyszłość reformacji w Europie jest zagrożona z powodu wrogości kilku potężnych władców. Napisał zatem swój najbardziej haniebny traktat, Pierwsze zadęcie w trąbę przeciwko potwornemu regimentowi kobiet, który był atakiem na trzy katolickie królowe, rządzące Szkocją, Anglią i Francją. Publikacja pamfletu sprawiła, że jego nazwisko stało się odtąd synonimem I mizogina.
Kiedy Knox uzyskał pozwolenie na powrót do Szkocji w 1559 r., został duchowym przywódcą ruchu reformacyjnego. Jednocześnie pracował jako pastor kościoła św. Idziego w Edynburgu, gdzie zasłynął jako charyzmatyczny kaznodzieja. Jednakże uznanie protestantyzmu za religię państwową Szkocji w 1560 r. było uzależnione od zawarcia przymierza z Elżbietą I, co Knox osobiście gorąco popierał. Szybkie zgrupowanie wojsk angielskich i atak na francuski garnizon w Edynburgu zadały śmiertelny cios nadziejom Francji i Hiszpanii na przywrócenie katolicyzmu w Anglii i Szkocji. Chociaż następnego roku na tronie szkockim zasiadła katoliczka, Maria Stuart, w opinii większości społeczeństwa w słynnych dysputach, jakie Knox prowadził z królową, ostatnie słowo zawsze należało do orędownika reformacji.
Przed śmiercią, która nastąpiła w 1572 r., Knox zaczął kreślić plany organizacji Kościoła Szkockiego, usuwając najdrobniejsze przejawy kontroli ze strony biskupów i wyznaczając osobom świeckim role o znaczeniu bezprecedensowym w ówczesnych dziejach religii. Zaproponował także ogólnonarodowy system edukacyjny, zakładający powszechny obowiązek nauki od wczesnej młodości. Biedni mieli być zwolnieni z opłat za naukę, co jednak z powodu braku funduszy nie zostało do końca wprowadzone w życie. Jego ostatnim dziełem była opublikowana pośmiertnie Historia reformacji religijnej w Królestwie Szkocji, stanowiąca podsumowanie działalności całego życia.
Chociaż Knox wywarł olbrzymi wpływ na współczesnych, nie można go jednak obarczać odpowiedzialnością za wiele cech, które składają się na popularny wizerunek szkockiego prezbiterianizmu – religii surowej i ponurej. Sam Knox był człowiekiem o wyrafinowanym smaku i kulturze, nie pochwalał obrazoburstwa, które doprowadziło do zniszczenia wielu kościołów i dzieł sztuki sakralnej w Szkocji; w rzeczywistości wielu aktów wandalizmu dokonała angielska ręka. Nie propagował także surowego przestrzegania nakazu odpoczynku niedzielnego, obsesyjnej etyki pracy ani nawet sztywnego poglądu na predestynację, której znaczenie tak bardzo podkreślali jego fanatyczni naśladowcy. Ironia losu sprawiła, że popierając zerwanie „starego sojuszu” z Francją, Knox przyczynił się w stopniu większym niż ktokolwiek inny do tego, aby w przyszłości Szkocja nierozerwalnie związała swoje losy z Anglią.